Ấp ủ đam mê
Nghệ nhân Lò Văn Biến sinh năm 1933 ở bản Căng Nà, phường Trung Tâm (thị xã Nghĩa Lộ, tỉnh Yên Bái).
Mái tóc bạc trắng, nụ cười hồn hậu, đến nay, dù tuổi đã cao nhưng nghệ nhân Lò Văn Biến vẫn luôn say mê khi nói về Xòe Thái, hồn cốt văn hóa của dân tộc mà ông đã dành cả cuộc đời để nghiên cứu, sưu tầm và truyền dạy.
Được người Thái ở Mường Lò trìu mến gọi là “pho sử sống”, nghệ nhân Lò Văn Biến luôn bền bỉ, tâm huyết với Xòe. Vị nghệ nhân già kể, năm 13 - 14 tuổi, ông đã bắt đầu chơi khèn và đi theo đội Xòe biểu diễn ở khắp các thôn bản.
Với nghệ nhân Lò Văn Biến, Xòe như cơm ăn nước uống hàng ngày. Trong ký ức của ông, những giai điệu Xòe, chẳng biết bắt đầu từ đâu, nhưng trẻ con dân tộc Thái chưa lớn lên đã biết Xòe, biết từng vũ điệu, giai điệu, động tác.
Theo ông, người Thái múa Xòe không chỉ nhằm thể hiện đời sống sinh hoạt, sự gắn bó cộng đồng, gắn bó với thiên nhiên và tâm linh theo quan niệm âm dương ngũ hành xuất phát từ văn minh lúa nước, mà còn thể hiện giá trị nhân văn, giá trị văn hóa sâu sắc.
“Có Xòe bản mường mới vui, mới giàu có. Tôi vẫn nói trong gia đình và cộng đồng rằng, người Thái không thể không biết Xòe, nếu không thì con người khô khan, không có tình cảm”, nghệ nhân Lò Văn Biến đánh giá.
Bằng niềm đam mê và ấp ủ muốn truyền lại những điệu Xòe cho các thế hệ sau, nghệ nhân Lò Văn Biến đã miệt mài đi khắp các bản của người Thái ở Tây Bắc để tìm kiếm sự ủng hộ và chung tay của các già làng, trưởng bản, nghệ nhân và người dân.
Tình yêu với Xòe trong trái tim mình và trong tâm thức của cộng đồng dân tộc Thái chính là động lực để nghệ nhân Lò Văn Biến không quản ngại khó khăn, cố gắng nghiên cứu, sưu tầm những bài Xòe cổ.
Trong đó, phải kể đến 6 điệu Xòe cổ mà ông có công khôi phục, giữ gìn đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2015 gồm: Khắm khen (Nắm tay nhau), Ðổn hôn (Bước tiến lùi), Phá xí (Bố bốn), Nhôm khăn (Tung khăn), Khắm khăn mơi lảu (Nâng khăn mời rượu) và Ỏm lọm tốp mư (Vỗ tay đi vòng tròn).
Theo nghệ nhân Lò Văn Biến, những điệu xòe cổ này được sắp xếp theo tuần tự ý nghĩa nhân văn và giáo dục trong đời sống của người Thái, thể hiện qua các thái cực tình cảm của gia chủ với khách mời và trong không gian giao lưu văn hóa cộng đồng.
“Điều đặc biệt của Xòe là khi âm nhạc cất lên, tất cả đều vui và bước vào vòng Xòe, không biệt giàu nghèo, cao thấp, quan chức hay người nông dân. Tất cả cùng chung nhịp đập trái tim mà Xòe, với những giá trị nhân văn đẹp đẽ nhất”, nghệ nhân Lò Văn Biến nói.
Lan tỏa những điệu Xòe
Với tình yêu vô hạn đối với Xòe, nghệ nhân Lò Văn Biến qua nhiều năm tháng luôn là người truyền lửa tình yêu với những điệu Xòe cổ.
Ông cho hay, từ năm 1995, ông bắt đầu đi truyền dạy Xòe cổ cho dân bản. Đến giờ, nghệ nhân Lò Văn Biến vẫn nhớ như in giai đoạn vượt núi băng rừng, với đôi bàn chân dẻo dai và trái tim nhiệt huyết để đi khắp các bản làng, truyền dạy về nghệ thuật Xòe cho các thế hệ người Thái.
Với tâm huyết và sự bền bỉ, nghệ nhân Lò Văn Biến đã truyền ngọn lửa tình yêu với đến cộng đồng, trong đó có rất nhiều người trẻ. Nhờ vậy, từ việc nhiều người không nắm hết được những tinh hoa trong các điệu Xòe cổ, đến nay không khí của Xòe, tinh thần của Xòe đã trở thành một phần không thể thiếu trong nhịp đập Mường Lò.
“Bây giờ làng nào, bản nào cũng có 3-4 đội Xòe, của thiếu nhi, thanh niên, trung niên và cả những người già. Xòe đáng yêu lắm! Chẳng thế mà khi âm nhạc cất lên, không chỉ những nam thanh nữ tú rạng ngời mà ngay cả những người già, miệng bỏm bẻm nhai trầu cũng đều muốn bước trong vòng Xòe, với niềm vui không dứt…”, nghệ nhân Lò Văn Biến mừng vui chia sẻ.
Sau khi được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2015, ngày 15/12/2021, tại kỳ họp lần thứ 16 của Ủy ban liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể ở Paris, Pháp, nghệ thuật Xòe Thái đã được UNESCO ghi danh Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại.
Thông tin này khiến người Thái ở Mường Lò vui một thì nghệ nhân Lò Văn Biến vui mười bởi công sức của ông đã được đền đáp. “Xòe được ghi danh, nghĩa là tình yêu và ngọn lửa tâm huyết với di sản sẽ càng được thắp sáng, lan tỏa, để Xòe Thái không chỉ được duy trì mà còn không ngừng phát triển…”, nghệ nhân Lò Văn Biến xúc động nói.
Gương mặt người nghệ nhân rạng ngời khi ông cho biết sẽ không lo Xòe sẽ mai một. Theo dòng chảy thời gian, dù cuộc sống hiện đại hơn, gấp gáp hơn, Xòe cũng ít nhiều thay đổi nhưng Xòe vẫn luôn hiện hữu trong cộng đồng người Thái.
Nay tuổi đã cao, nhưng nghệ nhân Lò Văn Biến vẫn đau đáu với mong muốn tôn vinh, gìn giữ và phát huy những giá trị tinh túy, nhân văn của Xòe. “Tôi sẽ đem hết sức lực và tâm huyết để tiếp tục truyền dạy, thắp lên ngọn lửa tình yêu với Xòe. Bản Thái còn, Xòe Thái còn. Vì thế cần phải duy trì tình yêu đó bằng cách quảng bá di sản, đưa vào các trường học cho lớp trẻ. Làm như vậy thì không lo Xòe mai một”, người nghệ nhân già tâm huyết chia sẻ.
Thế Vũ